ÜNİTE 6 ÜRETİM VE MALİYETLER

Üretim, insanların ihtiyaçlarını doğrudan ya da dolaylı karşılayacak mal ve hizmetleri meydana getirme çabasıdır. Mikro iktisadi analizde üretim “FİRMA” tarafından yapılır. Üretim fonksiyonu, üretim sürecine katılan tüm faktörlerin (emek, sermaye, hammadde, teknoloji vs.) üretim miktarı ile arasındaki ilişkiyi gösterir.

Q=f(L, K, T, t….)
L:emek , K:sermaye, T: doğal kaynak t: teknoloji
Şekildeki üretim fonksiyonu, kullanılan emek miktarı ile üretim miktarı arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Kullanılan emek arttığında üretim miktarı önce hızla artmakta sonra üretimdeki artış devam etse de hızı yavaşlamakta, bir noktada maksimum üretime ulaşılmaktadır. Maksimum noktasından sonra işçi almaya devam edildiği taktirde üretim miktarı azalmaya başlayacaktır.

Üretimi etkileyen birçok faktör olmasına rağmen, yukarıdaki şekil sadece emek ile üretim miktarı arasındaki ilişkiyi kurar. Bunun anlamı diğer faktörlerin (teknoloji, sermaye, toprak vs.) CETERIS PARIBUS olarak tutulduğudur. Ceteris paribus tutulan aktörlerden birindeki değişme, üretim eğrisini yukarı ya da aşağı kaydırır. (mesela teknolojik bir gelişme, yeni bir makinenin icadı, üretim eğrisini yukarı kaydırır.)

Q bazen TPP (toplam fizik ürün) olarak da adlandırılabilir. Buna bağlı olarak MPP (marjinal fizik ürün) ve APP (ortalama fizik ürün) kavramları geliştirilmiştir.

MPP, firmadaki işçi sayısını bir birim arttırdığımızda üretimin ne kadar artacağını gösterir. APP ise ortalama olarak bir işçinin ne kadar üretim yaptığının göstergesidir.
Şunları aklınızda tutmanız gerekiyor:
1. “Kullanılan emek arttığında üretim miktarı önce hızla artmakta” demiştik ya… Bu, MPPnin artan kısmına karşılık geliyor.
2. “Sonra üretimdeki artış devam etse de hızı yavaşlamakta” demiştik ya… Bu MPP’nin azalan kısmına karşılık geliyor, üstteki şekle bakarsak işçi aldıkça üretimimiz artmaya devam ediyor, ama işe alınan her bir işçinin katkısı azalıyor.
3. TPP’nin maksimum olduğu noktada MPP sıfıra eşitleniyor. Bu noktadan sonra işçi almaya devam edersek üretim azalmaya başlayacak, yani her bir işçinin katkısı pozitif değil negatif olacak…
4. APP’nin maksimum olduğu noktada MPP ile APP kesişir.

Azalan verimler yasası: Yukarıdaki 2. madde ile ilgili… yani işe alınan her bir yeni işçi toplam üretimi arttırsa bile, her birinin marjinal katkısı gittikçe azalıyor. (diyelim ki 5. işçinin toplam üretime katkısı 7 birim, 6. işçiyi işe alıyoruz, toplama katkısı 6 birim, 7. işçiyi alıyoruz toplam üretime katkısı 3 birim.) Buna azalan verimler yasası diyoruz.

MALİYETLER

Üretim yaparken katlanmak zorunda kaldığımız her türlü masraf “maliyet” olarak adlandırılır. Hammadde almak için yaptığımız ödemeler, üretim yapılan binaya ödenen para, işçilere ödenen ücretler vs. hepsi maliyet kavramı içerisinde yer alır.

1. Açık Maliyet-Örtük maliyet: Açık maliyet, üretim yaparken katlanmak zorunda olduğumuz demin sayılan maliyetlerdir. Örtük maliyet ise fırsat maliyetidir. Yani üretime aktarılan kay-nakların başka yerlerde değerlendirilmesi durumunda elde edilecek kazançtır. (yatırım yapmak yerine repo yapılsaydı…)

2. Sabit maliyet (FC)-Değişken maliyet (VC): Sabit maliyet, üretim yapılsa da yapılmasa da katlanılmak zorunda olan maliyettir. (Binaya verilen kiralar, yönetici giderleri…) Değişken maliyet ise üretim miktarı ile bağlantılı olan, üretim arttıkça artan maliyettir. (işçi ücretleri, makineleri çalıştırmakta kullanılan elektrik giderleri vs.) Sabit maliyet ve değişken maliyetlerin toplamı TOPLAM MALİYETi oluşturur.

TC=FC+VC
3. Ortalama Maliyet(AC)- Marjinal Maliyet (MC): Ortalama maliyet ortalama olarak bir birim ürünün kaç liraya üretildiğini gösterir. Marjinal maliyet ise bir birim daha fazla üretirsek toplam maliyetimizin ne kadar artacağının göstergesidir. Ortalama değişken maliyet (AVC) kavramı bir birim üretim için katlanmak zorunda olduğumuz ortalama değişken maliyeti gösterir.
Dikkat edeceğimiz hususlar:
1. AC eğrisi çanak şeklinde, üretim arttıkça önce azalıyor, bir noktada minimum yapıyor ve artmaya başlıyor.
2. MC eğrisi AC nin altından başlıyor ve AC yi minimum noktasında kesiyor. (çizimde yok ama MC AVC yi de minimum noktasında keser.)

AKLINIZDA KALSIN: “Marjinaller, ortalamaları ya max. ya min. noktasında keserler.”

KÂR KAVRAMI

Firmaların kuruluş amacı kâr elde etmektir. Kâr (Π), firmanın gelirleri ile giderleri (=maliyet) arasındaki olumlu fark olarak adlandırılır.

Toplam gelir, firmanın sattığı mal miktarı ile kaç liradan sattığının çarpılması ile bulunur. (TR=P.Q) firma, 10 tane arabayı 20.000 YTL den sattı ise toplam geliri, 20.000*10=200.000 YTL olacaktır. Varsayalım bu 10 arabayı üretirken katlanmak zorunda olduğu toplam maliyet 150.000 YTL ise, kârı;

Π = 200.000 – 150.000 = 50.000 YTL

olacaktır.

ÜNİTE 5 ARZ VE TALEP UYGULAMALARI

A. DEVLETİN FİYATLARA MÜDAHALESİ VE DENGE OLUŞUMUNA ETKİLERİ

Devlet, kimi zaman vatandaşlarının refahını ve mutluluklarını arttırmak için piyasada oluşan denge koşullarını yetersiz bularak, sosyal adaleti sağlama yönünde bir takım politikalar uygular. Bu politikaların başlıcaları fiyat (asgari ücret, kira kontrolleri ve tarımsal destekleme fiyatları gibi) ve miktar (kotalar gibi) kontrolleri ile vergi uygulamalarıdır.

Fiyat Kontrolleri: Devletin yasa ya da düzenlemelerle (yönetmelik, tebliğ gibi) belirli bir mal ya da hizmetin fiyatını tespit etmesi veya sınırlama getirmesidir.

1. TABAN FİYAT

Taban fiyat, devletin mal ve hizmet arz edenleri korumak için, piyasada işlem görülecek asgari fiyatı belirlemesidir. Bu uygulama sonucu devlet bir mal veya hizmet için asgari ya da taban fiyat belirlemektedir. Bu fiyat düzeyinin altındaki bir fiyattan piyasada işlem gerçekleşmez. Taban fiyat uygulamasında amaç mal ve hizmet arz edenleri (üreticileri) korumaktır. Örneğin, asgari ücret ödemesi ile düşük gelirliler korunurken, destekleme alımlarıyla çitçilerin korunması amaçlanmaktadır.
Devlet müdahalesi olmadığı zaman denge fiyatı P1 düzeyinde oluşur. Devlet denge fiyatını düşük bulduğu için bu fiyatın üzerinde bir fiyat belirler. (PA fiyatı) Eğer devlet böyle bir uygulama ile denge fiyatının üzerinde bir taban fiyat belirlerse ortaya arz fazlası çıkacaktır. Bu fazlalığı devletin satın alıp stoklaması gerekir. Ancak, P1‘in üzerindeki her fiyat arz fazlası oluşumuna neden olmaktadır.

2. TAVAN FİYAT

Tavan fiyat uygulamasıyla devlet uygulanacak en yüksek fiyatı belirler. Amaç, denge fiyatını yüksek bulan tüketicileri desteklemektir. Eğer uygulanması gereken maksimum fiyat, denge fiyatının altında belirlenmişse bir takım sorunlarla karşılaşılır. Bu sorunlardan ilki firmaların fiyatı düşük bulmalarından dolayı üretimi kısmaları ve bu mala ilişkin kıtlık ya da talep fazlası yaşanmasıdır.
Devlet müdahalesi olmadığı zaman denge fiyatı P1 düzeyinde oluşur. Devlet bu fiyatı tüketiciler için yüksek bulup denge fiyatının altında bir fiyat belirler (P2 fiyatı) P2 fiyatı malın satılacağı en yüksek fiyattır. Uygulanan bu fiyat, talep fazlasına yani kıtlığa sebep olacaktır.

Bağlayıcı bir taban fiyat uygulamasıyla ortaya çıkan kıtlık, tayınlama sorununu gündeme getirir. Tayınlama, paylaşım sorununun piyasa mekanizmasının devreden çıkarılarak idari kararlarla çözümlenmesidir. Örneğin, karne uygulamasına geçilecek ve sonuçta her tüketici belirli miktarda malı satın alabilecek, daha fazlasını satın alamayacaktır. Yaşanan tecrübeler bunun uzun kuyrukların oluşmasına yol açarak, tüketicilerde zaman kaybına neden olacağını göstermektedir. Öte yandan, paylaşım sorununun çözümünde fiyat mekanizmasının devreden çıkarılması sonucunda ahlaki olmayan paylaşım yöntemleri de devreye girebilir. Örneğin satıcılar kendi müşterilerine yakınlarına öncelik vererek karmaşaya yol açabilirler.

Tavan fiyat uygulamasının neden olduğu bir diğer sorun özellikle gelişmekte olan ülkelerde karaborsa fiyatının oluşmasıdır. Böylece insanlar devletin kontrolü dışında oluşan karaborsa fiyatıyla (PK) uygulanan tavan fiyat (P2) arasında anlaşmaya göre belirlenen bir fiyatın kabullenmek durumunda kalırlar. Bu durumda malların gizli saklı satışına neden olacaktır.

Bir başka sorun da bu fiyat düzeyinde satılan malın kalitesini geliştirmeye yönelik çaba gösterilmemesi, maliyeti düşürmek için firmaların düşük kaliteye yönelmeleridir.

3. ASGARİ ÜCRET POLİTİKASI

Devlet müdahalesinin olmadığı durumda, emek piyasasında denge istihdam ve üretim düzeyi arz talep koşullarına göre belirlenir. Emek piyasasında emek arz edenler hane halkı iken, emek talep edenler firmalardır.

Asgari ücret uygulaması ve işsizlik: Arz ve talep kanununa göre emek piyasasında başlangıçta denge, emek arz eğrisi (SL) ile emek talep eğrisinin (DL) kesiştiği E noktasında oluşacaktır. Bu ekonomide, asgari ihtiyaçları karşılayabilmek için gerekli ücretin 400 YTL olduğunu kabul edersek, emek piyasasının 300 YTL ücret düzeyi ve 135 milyon saatlik emek miktarında dengeye geldiği görülmektedir. Bu ücret düzeyinin yetersiz olduğuna inanan devlet, en düşük ücret düzeyini 400 YTL olarak açıklayacak olursa, talep edilen emek miktarı, 80 milyon emek saatine gerilerken, arz edilen emek miktarı asgari ücret düzeyinde 190 milyon emek saatine yükselecektir. Arz edilen ve talep edilen emek miktarları arasındaki (190-80) 110 milyon emek saati artık olacaktır. Emek piyasasındaki bu artık işsizlik olarak tanımlanır.

Asgari ücret politikasıyla ilgili olarak iki temel sonuç ortaya çıkmaktadır: Bu politikalar sonucu ücretlerin yükseltilmesi, halihazırda çalışan ücretli kesimin refah seviyesini arttırırken yüksek ücretler nedeniyle iş bulamayanların ya da işini kaybedenlerin refah seviyesini düşürür.

4. TARIMSAL DESTEKLEME FİYATLARI

Dünyanın pek çok ülkesinde tarım kesimini kalkındırmak amacıyla tarımsal destekleme politikaları uygulanır. Tarımsal destekleme politikaları içerisinde en sık karşılaşılanı devletin kritik gördüğü bazı tarımsal ürünler (çay, tütün, pamuk, buğday) için destekleme alımı fiyatı belirlemesidir. Tarımsal destekleme fiyatı da aynen asgari ücret düzeyi politikasında olduğu gibi bir taban fiyat uygulamasıdır. Bu uygulama, devletçe belirlenen bir fiyat düzeyinin altında piyasada işlem yapılmasını engellemektedir. Bu durumda ortaya çıkacak artık yani arz fazlası devlet tarafından satın alınacaktır.
Tarımsal destekleme fiyatı ve arz fazlası: Devlet, çayın kg başına taban fiyatını 400 TL olarak açıklamıştır. Bu yeni fiyat düzeyi, denge fiyatının 100 TL üzerindedir. Fiyat artışı, talep edilen çay miktarını 80 tona geriletirken, arz edilen miktarın 190 tona yükselmesine neden olacaktır. Ortaya çıkan arz fazlasını devlet satın alma sözü verdiği için şekildeki artık bölgesini yok edecek şekilde bir talep yaratarak piyasa temizlemesini gerçekleştirecektir. Yani devlet QT kadarlık kısmının alıcısı olarak piyasaya girecektir. Bu potansiyel alıcıların sayısında bir artış anlamına geleceğinden talep eğrisi sağa kayacaktır. Böylece taban fiyat düzeyinde denge meydana gelecektir.


5. KİRA KONTROLLERİ
Kira kontrolleri ve kıtlık: Kiralık konut talep eğrisinin (DR) ve arz eğrisinin (SR) ile gösterildiği grafikte, devletin piyasaya müdahale etmediği ortamda denge E noktasında oluşmaktadır. Denge durumunda kira ücreti 300 YTL iken, kiralık ev miktarı 150 adettir. Ancak yerel yönetimin konut kiraları için kira kontrolü yoluyla 200 YTL lik kira tavanı belirlediğini düşünürsek, bu durum piyasada konut kiralarında bir düşüş olarak algılandığından kiralık konut piyasasında talep edilen miktar 200’e çıkarken, arz edilen miktar 100 adede düşmektedir. Sonuçta devlet müdahalesi ile dengenin altında belirlenen kira bedeli piyasada bir kıtlık sorununa neden olacaktır.

B. MİKTAR KONTROLLERİ VE DENGE OLUŞUMUNA ETKİSİ

Kota: En sık, uluslar arası ticarette ve üretimde uygulanan miktar sınırlamalarına verilen genel addır.

1. ÜRETİM KOTALARI

Üretim kotası, devletin arz edilen mal veya hizmet miktarını sınırlayarak tam rekabet koşullarında oluşmuş olan piyasa fiyatını üreticilerin lehine arttırması yönündeki bir politikadır. Bu uygulamanın fiyat kontrollerinden farkı, burada devletin miktar kontrollerine yönelmesidir.

Devlet üretim miktarına sınırlama getirerek, piyasadaki mal ve hizmet miktarını piyasa koşullarında oluşacak denge miktarının altında belirlerse doğal olarak piyasada bir daralma söz konusu olacaktır. Bunun doğal sonucu da fiyatın artması şeklinde gerçekleşir. Denge miktarındaki kısıtlamaya karşın denge fiyatındaki artış bir yandan üreticilerin gelirinde artış yaratırken diğer yandan piyasaya yeni üreticilerin girmesini engellemiş olur.
Üretim kotası ve arz fonksiyonu: Devlet müdahalesinin söz konusu olmaması durumunda piyasa E noktasında dengeye gelmekte ve bu denge düzeyinde piyasada 300 YTL kg fiyatından 150 bin ton afyon alınıp satılmaktadır. Ancak devlet afyon üretimini 100 bin ton ile sınırlandırırsa denge miktarı azalacaktır. Denge miktarındaki bu kısıtlamaya karşın denge fiyatındaki artış üreticilerin kazançlarını arttıracak ve piyasaya diğer üreticilerin girmesini engelleyecektir. Bu durumda arz eğrisi 100 bin ton düzeyinde dirsek yapar. Dirseğin meydana geldiği noktadan itibaren afyonun kg fiyatı ne kadar artarsa artsın arz edilen miktar arttırılamayacaktır. Uygulanan bu üretim kotası denge noktasının solunda oluştuğundan denge fiyatı da kg başına 400 YTL ye yükselecektir.

2. İTHALAT KOTALARI

İthalat kotası, belli bir dönem boyunca, ithal edilecek ürün miktarı veya değeri üzerine bir tavan koyulmasıdır. İthal kotalarının ilk amacı ulusal endüstrileri diğer ulusların üreticilerinin rekabetinden korumak ve ödemeler dengesindeki açıkları azaltmaktır.
Eğer dış ticaret üzerinde, kota türü bir sınırlama olmazsa, otomobilin yurtiçi fiyatı, dünya piyasa fiyatı 20 bin YTL ye eşittir. Dünya fiyatı yatay eksene paralel olarak çizilen bir doğru ile gösterilmektedir. Bu koşullar altında, Türkiye’de 120 bin adet otomobil satılacaktır. Bu fiyat düzeyinde yurtiçi üreticiler 40 bin adet otomobil arz edecektir. (120-40) 80 bin adet otomobil yabancı ülkelerden ithal edilecektir. İthalat yılda 40 bin adetle sınırlandırıldığında ithal otomobil arzı azalacağı için, kota konulan ürünün fiyatı 30 bin YTL ye yükselir. Daha yüksek fiyat düzeyinde, tüketiciler artık 120 bin adet değil 100 bin adet ürün talep etmektedirler. Bu miktarın 60 bin adedi ulusal otomobil üreticileri tarafından arz edilecektir. Bu durumda tüketiciler hem daha az miktarda otomobil satın alabilmekte hem de bunun için daha yüksek bir fiyat ödemek zorunda kalmaktadırlar.

C. VERGİ UYGULAMALARI

Devletler hem kamusal amaçları gerçekleştirmek için gerekli olan geliri sağlamak, hem de piyasada oluşan sonuçları etkilemek amacıyla, ülkede gerçekleştirilen ekonomik faaliyetleri vergilendirirler. Vergiler bazen belli bir miktar, bazen belli bir oran şeklinde olabilir.

Bazı durumlarda ise vergi sabit bir miktar olarak da karşımıza çıkar. Sabit miktarlı bu vergiler baş vergileri olarak nitelendirilir ve ekonomik faaliyetlerden tümüyle bağımsızdır.

Belli bir maddi ölçü üzerinden (ağırlık, uzunluk, adet, hacim gibi) alınan vergiler ise spesifik vergiler olarak tanımlanır. (Motorlu taşıtlar vergisi)

Belirli bir parasal değerin yüzdesi şeklinde hesaplanan vergiler ise ad valorem vergiler olarak isimlendirilir. Kişisel gelir vergileri ve kurumlar vergileri bu tip içinde yer alır. (spesifik vergiler miktar, ad valorem vergiler ise değer vergiler olarak da tanımlanır.)

1. SATIŞ VERGİSİNİN ÖDENMESİ

Satış vergisi uygulamaya konmadan önce benzin piyasasında dengenin E noktasında gerçekleştiğini görüyoruz. Bu durumda denge fiyatı 300 bin TL ve denge benzin miktarı 135 bin litredir. Uygulanacak satış vergisi her birim üzerinden alınacağı için arz eğrisi bir bütün halinde sol yukarıya doğru kayacaktır. Vergi uygulaması arz eğrisinin sola yukarıya kaymasına neden olurken, artan fiyatlar da talep edilen mal ve hizmet miktarının azalmasına neden olur. yeni denge noktası E2 ye kayarken, denge benzin miktarı 80 bin litreye gerileyecek ve yeni denge fiyatı 400 bin TL ye yükselecektir. Arz eğrisindeki kayma 200 bin TL lik vergi kadar olacaktır.

Vergi Yansıması: Vergiyi ödeyen mükellefin bunun bir kısmını veya tamamını fiyat mekanizması aracılığı ile diğer kişilere aktarmasıdır. Uygulanan satış vergisinin üretici ve tüketici tarafından hangi miktarda yüklenileceğini arz ve talep eğrilerinin esneklikleri belirler.

-Talep Esnekliğinin Arz Esnekliğinden Küçük Olması Durumunda Verginin Yansıması: Verginin daha büyük kısmı, üretici tarafından tüketiciye yansıtılacaktır
-Talep Esnekliğinin Arz Esnekliğinden Büyük Olması Durumunda Verginin Yansıması: Verginin daha büyük kısmını üretici yüklenecektir.
- Talep Esnekliğinin 0 Olması Durumunda Verginin Yansıması: Verginin tümünü tüketici öder. Yani üreticinin ödemekle yükümlü olduğu verginin tümü tüketiciye yansımıştır.
- Talep Esnekliğinin ∞ Olması Durumunda Verginin Yansıması: Uygulanan vergi tümüyle üretici tarafından yüklenilmektedir.
- Arz Esnekliğinin ∞ Olması Durumunda Verginin Yansıması: Tüm vergi piyasa fiyatlarına yansıtılmakta ve verginin tüm yüklenicisi tüketici olmaktadır.

D. ÜRETİCİ VE TÜKETİCİ RANTI

Toplam Rant: Bir malın alıcılar açısından toplam değeri ile bu malları üreten üreticilerin toplam maliyetleri arasındaki farktır.

1. TÜKETİCİ RANTI

Tüketicinin bir mal için ödemeye hazır olduğu fiyat ile gerçekte ödediği fiyat arasındaki farktır.
Tüketici rantının değişmesi: Denge fiyatının azalması tüketici rantını büyütecektir. Çünkü bir taraftan mevcut miktar için tüketiciler daha az öderken, diğer taraftan bu düşük fiyattan yeni tüketiciler piyasaya girecektir. Söz konusu rantın öncekine daha büyük olması ekonomide refah düzeyinin arttığını yansıtır. Devletin piyasaya müdahalesi piyasa fiyatını etkilediği için bu tür politikalar tüketici refahını da değiştirir.
2. ÜRETİCİ RANTI

Üreticinin ürettiği malı satmaya razı olduğu fiyat ile gerçekte satış yaptığı fiyat arasındaki farktır.
Üretici rantındaki değişme: Denge fiyatının yükselmesi üretici rantını büyütecektir. Çünkü bir taraftan mevcut miktar için piyasadaki üreticiler daha yüksek bir fiyat elde ederken, diğer taraftan bu yüksek fiyattan yeni üreticiler piyasaya girecektir. Söz konusu rantın öncekine göre daha büyük olması ekonomide kârlılığın arttığını gösterir. Devletin piyasaya müdahalesi piyasa fiyatını etkilediğine göre bu tür politikaların üreticilerin kârlılığını da değiştirir.

ÜNİTE 4 ESNEKLİK

A. TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ

Talebin fiyat esnekliği, bir malın talep edilen miktarının, bu malın fiyatına karşı duyarlılığının ölçüsüdür. Yani bir malın talebindeki değişmelerin talep edilen miktarı nasıl etkilediğini gösterir. Beşiktaş JK, sezonluk kombine fiyatlarını %20 oranında arttırmaya karar verirse, acaba taraftarlar taleplerini % kaç azaltırlar? Bu sorunun cevabını bize talebin fiyat esnekliği verir.

***Şunu hiç unutmayalım; esneklik fiyattaki ve miktardaki % değişimler ile ilgilenir!!!

Talebin fiyat esnekliğinin ölçülmesi: Talebin fiyat esnekliği; bir malın talep edilen miktarındaki % değişmenin, o malın fiyatındaki % değişmeye oranlanması ile hesaplanır.

Örnek: Bir malın fiyatı 100 liradan 150 liraya çıktığında, malın talep edilen miktarı 400 birimden 300 birime düşmektedir. Bu malın talebin fiyat esnekliği kaçtır?

Yorum: Malın fiyatı %1 arttığında talep edilen miktar %2 azalmaktadır.

Örnek: Bir malın fiyatı 100 liradan 50 liraya düştüğünde, talep edilen miktar, 400 birimden 600 birime çıkmaktadır. Bu malın talebin fiyat esnekliği kaçtır?

Yorum: Malın fiyatı %1 azaldığında, talep edilen miktar %1 artmaktadır.

Talebin fiyat duyarlılığının yüksek ya da düşüklüğü (esnek olup olmadığı) bulunan değer 1 ile kıyaslanarak bulunur.

Yukarıdaki şekiller iki farklı tüketicinin talep eğrileridir. Soldaki tüketicinin fiyat değişimine daha duyarlı iken (fiyat artınca talep çok düşmüş) sağdakinin fiyat değişimine daha az duyarlı olduğuna dikkat edin.

Talep Esnekliği 0 ise, talep dikey eksene paraleldir. Bunun anlamı, fiyat % kaç artarsa artsın, talep edilen miktarda bir değişme olmayacağıdır. (Talep, fiyat değişmelerine hiç ayak uydurmuyor)

Talep Esnekliği ∞ ise, talep, yatay eksene paralel olarak çizilir ve fiyat değişmelerine tamamen ayak uyduruyor anlamına gelir. Öyle ki, fiyat değişimleri ile talep tamamen yer değiştirir.
Talep Esnekliği her noktada 1 ise, talep, yandaki şekilde görüldüğü gibi bir hiperboldür. Bu durumda fiyattaki %1 lik değişimler her zaman talebi %1 oranında etkilemektedir.

Esneklik her noktada değişir. Yani bir talep eğrisi üzerinde değişik noktalar için yapacağımız hesaplamada farklı esneklik değerleri buluruz. Yukarıdaki şekilde, hesaplama sonucu bulunacak esneklik değerleri yaklaşık olarak gösterilmektedir. Talep eğrisinin P eksenini kestiği noktada esneklik -∞, Q eksenini kestiği noktada ise esneklik 0’dır. Eğrinin geometrik olarak tam ortasında ise esneklik -1 değerini alır. Nispeten yüksek fiyat düzeylerinde daha yüksek bir esneklik (talep eğrisinin üst kısmı), nispeten düşük fiyat düzeylerinde ise daha düşük bir esneklik ile karşılaşırız. (talep eğrisinin alt kısmı)

Yay Esnekliği

Şu ana kadar öğrendiğimiz hesaplama yöntemi talebin “nokta” esnekliği idi. Yani bir noktadaki esnekliği hesaplıyorduk. Ve hangi nokta için hesaplama yaparsak farklı bir esneklik değeri ile karşılaşıyorduk. Bu sakıncayı ortadan kaldırmak amacıyla “iki nokta arasındaki ortalama esnekliğin ölçüldüğü yay (ark) esnekliği” diye bir hesaplama yöntemi geliştirilmiştir.

Yukarıdaki örneğimizi yay esnekliği ile çözelim. (Not: Sınavda yay esnekliğini hesaplamanız isteniyorsa bu özellikle belirtilir. Eğer soruda belirtilmemişse nokta esnekliğini –ilk sayfadaki formülü- kullanırsınız.)

Örnek: Bir malın fiyatı 100 liradan 150 liraya çıktığında, malın talep edilen miktarı 400 birimden 300 birime düşmektedir. Bu mal için talebin fiyat esnekliğini yay esnekliği ile bulunuz.
Yorumlamada bir farklılık oluşmaz; bu malın fiyatı %1 arttığında talep edilen miktar (ortalama olarak) %1.4 azalmaktadır.

Talebin Fiyat Esnekliğini Etkileyen Faktörler:

· Malın ikame edilebilirilik derecesi: Eğer talep esnekliğini ölçtüğümüz mal, ikamesi bol bir mal ise talep esnekliği yüksek olacaktır. (Malı, başka mallarla ikame etme olanağı var ise, fiyat artışlarına daha duyarlı oluruz, çünkü onun yerine başka mal alma olanağımız var). İkamesi olmayan bir maldan bahsediyor isek, talep esnekliği düşük olacaktır. (Bu ihtiyacımızı karşılamak için bu malı tüketmek dışında seçeneğimiz yok, bu durumda fiyat değişimlerine duyarlılığımız daha düşük olacaktır, fiyat değişimleri bizi fazlaca etkilemeyecektir.)
· Malın bütçe içindeki yeri: Eğer malın bütçemizdeki yeri çok düşükse, fiyat değişimlerini pek dikkate almayız, yani esneklik düşüktür. Ancak malın bütçemizdeki yeri büyükse, bütçemizin büyük bir kısmını bu mala ayırıyor isek, fiyat değişimlerine karşı çok duyarlı oluruz, yani talep esnekliği yüksek olur.
· Fiyat değişimlerinin geçici veya sürekli olması: Fiyattaki değişimin geçici olduğu biliniyorsa esneklik yüksektir. (fiyatın şu andaki artışının geçici olduğunu, malın bir süre sonra tekrar ucuzlayacağını düşünüyorsak, şu andaki fiyat değişimine tepkimiz yüksek olur, daha sonra almayı tercih ederiz) Fiyattaki değişimin sürekli olduğu düşünülüyorsa ise talep esnekliği daha düşük olacaktır.
· İhtiyacın Niteliği (zorunlu-lüks mal): Tüketilmesi zorunlu mallar için talep esnekliği düşüktür. (fiyat ne kadar artarsa artsın, talebimiz çok az düşecektir, çünkü o malı tüketmek zorundayız) Lüks mallar için ise talep esnekliği yüksektir. (lüks malları tüketmek zorunda değiliz, bu sebeple fiyat değişimlerine daha duyarlıyız.)
· Kısa ve uzun dönemde esneklik: Kısa dönemde esneklik daha düşük, uzun dönemde ise daha yüksektir.


B. Talebin Gelir Esnekliği

Talebin fiyat esnekliği, fiyattaki % değişimlerin talepte yaratacağı % değişimler ile ilgileniyordu. Talebin gelir esnekliği ise aynı mantıktan hareketle, gelirdeki % değişimlerin talepte yaratacağı % değişimler ile ilgilenmektedir.

Örnek: Bir ailenin yıllık geliri 6000 YTL den 7500 YTL ye çıktığında, yıllık et tüketimi 50 kg’dan 70 kg’a yükselmektedir. Bu ailenin et tüketimi için gelir esnekliğini hesaplayalım.

Yorum: Bu ailenin geliri %1 arttığında, et tüketimi %1.6 artmaktadır.

Talebin gelir esnekliğinin 0’a göre durumu (pozitif ya da negatif olması), bizim malın niteliğiyle ilgili karar vermemizi sağlar.

C. ÇAPRAZ TALEP ESNEKLİĞİ

Çapraz talep esnekliği, bir malın fiyatındaki % değişmenin, diğer malın talebini % kaç etkilediğini gösterir. A ve B malları gibi iki maldan bahsettiğimizi düşünelim.

Örnek: Koyun eti fiyatı 8 YTL den 10 YTL ye yükseldiğinde, dana eti tüketimi 40 kg dan 60 kg a yükselmektedir. Dana eti ve koyun eti arasındaki çapraz talep esnekliğini hesaplayalım;

Yorum: Koyun eti fiyatı %1 arttığında, daha eti talebi %2 artmaktadır. (sonuç pozitif çıktı)

Örnek: A malının fiyatı 100 YTL den 150 YTL ye yükseldiğinde, B malının talep edilen miktarı 600 birimden 400 birime düşmektedir. A ve B malları arasındaki çapraz talep esnekliğini hesaplayınız.

Yorum: A malının fiyatı %1 arttığında, B malının talebi %0.66 azalmaktadır. (sonuç negatif çıktı)

Talebin çapraz esnekliğinin 0’a göre durumu (pozitif ya da negatif olması) malların birbiriyle ilişkisi hakkında fikir verir.

D. TOPLAM GELİR İLE ESNEKLİK ARASINDAKİ İLİŞKİ

Bir üreticinin, satacağı malın fiyatını düşürüp düşürmeme konusunda karar vermeye çalıştığını düşünelim. Üretici bu kararı verirken talep esnekliğinin değerine dikkat etmelidir.

· Tüketiciler fiyat değişimine çok duyarlı ise (talep esnekliği yüksek ise) fiyatını düşürmesi, üreticinin lehine olacaktır. Fiyat azıcık bile düşse, talep edilen miktar çok artacaktır. Dolayısıyla üreticinin toplam geliri (=hasılatı) artacaktır. (Aşağıda 1. şekil)
· Tüketiciler fiyat değişimine karşı duyarsız ise (talep esnekliği düşük ise) fiyatını düşürmesi, üreticinin aleyhine olacaktır. Çünkü fiyattaki düşüş, talep edilen miktarı çok az arttıracaktır ve üreticinin toplam geliri (hasılatı) azalacaktır. (Aşağıda 2. şekil)

Yukarıdaki şekilde, dikey taralı alanlar, fiyattaki düşüş nedeniyle, üreticinin kaybını, çapraz taralı alanlar ise, satacakları miktardaki artış nedeniyle kazançlarını göstermektedir. (Arz eğrisinden değil, talep eğrisinden bahsediyor olmamız kafanızı karıştırmasın, üreticimiz, tüketicilerin davranışlarına bakarak karar vermeye çalışıyor.) Sol tarafta talep esnekliği 1’den büyüktür ve üreticinin kazancı (çapraz taralı alan) kaybından büyüktür, yani bu tüketici grubu için fiyat düşüşü, üreticinin kazancını arttıracaktır. Sağ tarafta ise talep esnekliği 1’den küçüktür. (üreticinin kazancı, kaybından küçük) Bu tüketici grubu için fiyat düşüşü, üreticinin kazancını azaltacaktır ve mantıklı değildir.

Aynı mantığı bu kez üreticinin fiyat yükseltmeyi düşündüğünü varsayarak işletirsek;
· Tüketiciler fiyat değişimine çok duyarlı ise (talep esnekliği yüksek ise) fiyatını artması, üreticinin aleyhine olacaktır. Fiyat azıcık bile artsa, talep edilen miktar çok azalacaktır. Dolayısıyla üreticinin toplam geliri (=hasılatı) azalacaktır. (Aşağıda 1. şekil)
· Tüketiciler fiyat değişimine karşı duyarsız ise (talep esnekliği düşük ise) fiyatını arttırması, üreticinin lehine olacaktır. Çünkü fiyattaki artış, talep edilen miktarı çok az azaltabilecektir ve üreticinin toplam geliri (hasılatı) azalacaktır. (Aşağıda 2. şekil)

Bu kez şeklin tersine döndüğüne dikkat edelim. Üretici, fiyatın yükselmesi nedeniyle bir kazanç elde ederken, talep edilen miktarın azalması nedeniyle kazancı azalmaktadır. Şimdi bu kazanç ve kaybı karşılaştıracak olursak; sol tarafta talep esnekliği 1’den büyüktür ve üreticinin kazancı (çapraz taralı alan) kaybından (dikey taralı alan) küçüktür, yani bu tüketici grubu için fiyat artışı, üreticinin toplam gelirini azaltacaktır ve bu sebeple mantıklı değildir. Sağ tarafta ise talep esnekliği 1’den küçüktür. (üreticinin kazancı, kaybından büyük) Bu tüketici grubu için fiyat artışı, üreticinin kazancını arttıracaktır.

SONUÇ: Üreticiler, talep esnekliği yüksek tüketici grubuna düşük fiyat, talep esnekliği düşük tüketici grubuna yüksek fiyat uygulayarak toplam gelirini arttırabilir.

E. ARZ ESNEKLİĞİ

Arz esnekliği, bir malın fiyatında ortaya çıkan değişmenin, malın arz edilen miktarı üzerinde yarattığı etkiyi % cinsinden ölçmektedir.

Talep esnekliği ile aynı formül olduğuna dikkat edin:-) sadece talep esnekliğindeki Q talep edilen miktarı gösterirken, buradaki Q arz edilen miktarı göstermektedir. Ayrıca talep esnekliği her zaman negatif iken (fiyat ile talep arasındaki ters yönlü ilişki nedeniyle) arz esnekliği her zaman pozitiftir.

Arzın fiyat duyarlılığının yüksek ya da düşüklüğü (esnek olup olmadığı) bulunan değer 1 ile kıyaslanarak bulunur

Arz Esnekliğini Etkileyen Faktörler:

· Kısa Dönem-Uzun Dönem: Kısa dönemde arz esnekliği düşüktür. Mesela piyasada fiyatın arttığını düşünelim, bu durum üreticileri daha fazla üretmek yolunda motive edecektir. Ancak üretimin kısa sürede artması mümkün değildir. (Özellikle tarımsal üretimin artması en az 1 mevsim geçmesini gerektirir) Bu nedenle, arz fiyat değişimine kısa dönemde ayak uyduramaz. Uzun dönemde ise arz esnekliği yüksektir.
· Geleceğe Ait Bekleyişler: Üreticiler fiyat değişikliğinin geçici olmasını bekliyorlarsa, üretici için üretimi arttırmak yarar sağlamaz, dolayısıyla arz esnekliği düşüktür. Ancak fiyat değişikliğine ilişkin bekleyiş uzun süreceği şeklinde ise üretici üretimini yeni fiyata göre ayarlayabilecektir. Dolayısıyla arz daha esnek olacaktır.

SORU: Aşağıdaki arz eğrilerine dayanarak üreticilerin fiyat değişimine karşı duyarlılıkları hakkında (arz esneklikleri hakkında) ne söyleyebilirsiniz?

ÜNİTE 3 ARZ VE TALEP

A- Talep ve Talep Miktarı

Talep; diğer değişkenler sabitken (ceteris paribus), belirli bir zaman diliminde piyasada tüketicilerin değişik fiyat düzeylerinde satın almaya hazır oldukları mal veya hizmet miktarıdır.

Ceteris Paribus’u hatırlayalım:-) Bir kavramı belirleyen çok sayıda değişken varsa, bunlardan sadece bir tanesinin değişmelerini inceleyip, diğerlerinin analizimiz boyunca sabit kalacağını gösteren varsayımdı.

Talep edilen mal miktarı, birçok şeye bağlıdır. Deterjan talebi örneğimize dönecek olursak;
· Deterjanın fiyatı
· Diğer malların fiyatları
· Gelir
· Zevk ve alışkanlıklar
· Tüketicinin beklentileri (kalite gibi)
· Tüketici sayısı

…… ve bunlar gibi birçok şey, talebimizi etkileyecektir. Ancak, analizi kolaylaştırmak için, deterjanın fiyatı dışındaki tüm etkenlerin değişmeyeceğini varsayıp (ceteris paribus) sadece deterjan fiyatı değiştiğinde talebimizin nasıl değişeceğini inceleriz.

Matematiksel olarak yazacak olursak Talep Fonksiyonu;

QD=f(P, PDİĞER, Gelir, Zevk ve alışkanlıklar, ….)
Ceteris Paribus QD=f(P)

Talep Kanunu: Bir malın satın alınmak istenen miktarı ile fiyatı arasındaki ters yönlü ilişkidir. Yani bir malın fiyatı artarsa, talep edilen miktar azalacak; malın fiyatı düşerse, talep edilen miktar artacaktır. Talep eğrisinin negatif eğimli olmasının iki nedeni vardır:

- Gelir etkisi (Diğer malların fiyatları değişmezken, bir malın fiyatının artması ya da azalması, gelirimizin satınalma gücünü değiştirecektir. Bu da bütün mallardan almak istediğimiz miktarı değiştirir. Mesela gelirimiz 600 lira ve malın fiyatı 50 lira olsun. Malın fiyatının 50 liradan 30 liraya düşmesi, gelirimizde bir değişme olmasa da, gelirimizin satın alma gücünde bir artış yaratır. Mal 50 lirayken alabileceğimiz miktar ile 30 lirayken alabileceğimiz miktar farklıdır. Buna gelir etkisi diyoruz.)

- İkame Etkisi: Diğer malların fiyatları değişmezken, bir malın fiyatının artması, bu malı diğer mallara göre pahalı hale getirir. Başka bir deyişle, diğer mallar (fiyatları değişmediği halde) ucuzlamış gibi olur. Bu nedenle talebimizi bu ucuzlayan mallara kaydırır, fiyatı artan malın talebini azaltırız. Buna ikame etkisi denir.

Yukarıdaki tablo, rasyonel tüketici Ali’nin değişik fiyat düzeylerinde talep edeceği CD miktarını gösteren TALEP TABLOSUdur. Bu tablodaki verileri grafik üzerinde gösterecek olursak TALEP EĞRİSİni elde ederiz.

Yukarıdaki grafik, rasyonel tüketici Ali’nin CD talebini göstermektedir. (Fiyat ile talep edilen miktar arasındaki ters yönlü ilişkiye dikkat edin lütfen). Peki tüm tüketicilerin CD talebini gösteren eğriyi nasıl elde ederiz? Tüm tüketicilerin talep eğrilerini toplayarak.

İki genel kuralı kesinlikle aklımızdan çıkartmıyoruz:

1) Bir eğri üzerindeki hareketimiz, eksenlerdeki değişmelerle ilgilidir. Mesela, fiyat 100 liradan 200 liraya yükseldiğinde, CD piyasasında talebin ne olacağını aynı eğri üzerinde yukarı tırmanarak buluruz. (fiyat 100 liradan 200 liraya çıkacaksa, talep edilen miktar, 245 den 190 a düşecektir.)

2) Eğer eksenlerde ifade edilmeyen bir şeylerde değişim varsa, (ki onlar ceteris paribus tuttuğumuz şeylerdir) bu durumda eğrimiz sağa ya da sola doğru kayacaktır.
Talep fonksiyonunda neleri ceteris paribus tutmuştuk? Gelir, diğer mal fiyatları, zevk ve tercihler, tüketicilerin beklentileri, potansiyel alıcı miktarı vs… Bunların her birindeki değişmeler talep eğrimizi sağa ya da sola kaydıracak. (Dikkat: Bu saydıklarımız eksenlerde yok!!!)

Mesela, ceteris paribus tuttuğumuz Ali’nin geliri, artmış olsun. Gelirdeki artış, talebi olumlu yönde etkileyeceğinden talep eğrisi sağa doğru kayacaktır. (D-->D1) Ya da bizim malımızı ikame edecek (yerine geçebilecek) bir malın fiyatındaki düşüş, bizim malımıza olan talebi düşüreceğinden talep eğrisi sola doğru kayacaktır. (D-->D2)
Diğer mal fiyatları dediğimiz zaman iki tür maldan bahsediyor olabiliriz: İkame mallar ve tamamlayıcı mallar. İkame mallar, birbirinin yerine geçebilen, birbirine rakip mallardır. (portakal-mandalina gibi) İkame mallardan birinin fiyatındaki artış, diğer malın talebini arttıracaktır. (Portakal fiyatı artarsa, mandalina talebimiz artar. Niye? Portakal pahalılaştı, onun yerine mandalina tüketimini arttırırız.) Tamamlayıcı mallar ise birbirini tamamlayan, birlikte kullanılan mallardır. (otomobil-benzin gibi) Tamamlayıcı mallardan birinin fiyatındaki artış, diğerinin talebini olumsuz yönde etkiler. Benzin fiyatı artarsa, araba talebi azalır.

Normal şartlar altında, tüketicinin gelirindeki artış, tüketicinin talebini arttırır. (Talep eğrisini sağa kaydırır) Bu tür mallara NORMAL MAL denir. Ama bazı mallar vardır ki; tüketici geliri arttığında, bu mallara olan talebini azaltır. Mesela margarin. Gelirimiz arttığında margarin talebimiz artmaz, aksine azalır. Neden? Margarin yerine tereyağı kullanmaya başlarız. İşte bu tür mallara DÜŞÜK MAL (ya da FAKİR MAL) denir. Dolayısıyla gelirimizdeki artış, düşük mallara olan talebimizi azaltacağından, talep eğrimiz sola kayacaktır.

B- Arz ve Arz Miktarı

Arz; diğer değişkenler sabitken, belli bir zaman diliminde piyasada üreticilerin değişik fiyat düzeylerinde satmaya hazır oldukları mal ve hizmet miktarıdır.

Arz fonksiyonu; arz edilen herhangi bir malın miktarı ile bu miktarı belirleyen faktörler arasındaki ilişkiyi gösterir.

QS=f(P, Maliyetler, Teknoloji, Beklentiler, Vergiler, Sübvansiyonlar, Firma Sayısı…..)
Ceteris Paribus; QS=f(P)

Arz kanunu; bir malın satılmak istenen miktarı ile fiyatı arasındaki pozitif yönlü ilişkidir. Malın fiyatı artarsa, arz edilen miktar artar (üreticiler, bu malı üretmeye daha fazla gönüllü olurlar); malın fiyatı düşerse, arz edilen miktar azalır.

Yukarıdaki grafik, rasyonel üretici Hakkı’nın CD arzını göstermektedir. (Fiyat ile arz edilen miktar arasındaki pozitif yönlü ilişkiye dikkat edin lütfenJ). Peki tüm üreticilerin CD arzını gösteren eğriyi nasıl elde ederiz? Tüm üreticilerin arz eğrilerini toplayarakJ (Talepteki ile aynı mantık)

Talepte geçerli olan kurallar arzda da geçerli! Fiyatlardaki artış ya da azalış, aynı arz eğrisi üzerinde yukarı ya da aşağı hareket etmemiz anlamına gelir. Mesela, CD fiyatı, 100 liradan 200 liraya yükselirse, Hakkı’nın arz ettiği miktar 25’den 50’ye yükselecektir.

Ancak, daha önce ceteris paribus kabul ettiğimiz şeylerde olabilecek bir değişiklik, arz eğrisini sağa ya da sola kaydırır. Mesela, üretim maliyetlerindeki artış (işçilik ücretlerinde, hammadde fiyatlarında) üreticiler için olumsuz bir gelişmedir ve arz eğrisini sola doğru kaydırır.(S-->S1) Mesela vergi oranlarındaki bir azalış, üreticiler için olumlu bir gelişmedir ve arz eğrisini sağa doğru kaydırır. (S-->S2)

C- Piyasa Dengesi

Piyasa dengesi, arz ve talebin eşitlendiği, bir diğer deyişle arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada oluşur. Arz ve talebi birbirine eşitleyen fiyat düzeyine denge fiyatı denir. Denge fiyatında alınan(talep edilen) ve satılan(arz edilen) mal miktarı ise denge miktarıdır.
Yukarıdaki şeklin elma arz ve talebini gösterdiğini düşünelim. Elmanın piyasa denge fiyatı 100 TL, arz ve talep edilen denge miktarı ise 80 kg.dır. Eğer elma fiyatı 120 lira olarak belirlenseydi, denge fiyatının üstünde fiyat, üreticileri teşvik ederken, bir kısım tüketicinin de piyasadan çekilmesine neden olacaktı. Bu durum ARZ FAZLASI (ARTIK) olarak adlandırılır. Eğer elma fiyatı 80 lira olarak belirlenseydi, denge fiyatının altında fiyat, tüketicileri elma almaya teşvik ederken, bir kısım üreticinin piyasadan çekilmesine neden olacaktı. Bu durum TALEP FAZLASI (KITLIK) olarak adlandırılır.

D- Dengedeki Değişmeler

P (fiyat)Arz ve talep eğrisindeki kaymalar, piyasa denge noktasının değişmesine neden olacaktır. Arz ve talep eğrileri tek başına kayabileceği gibi ikisi aynı anda da kayabilir ve her bir kaymanın piyasa denge fiyat ve miktarı üzerinde farklı etkisi olacaktır.